Sarkopenia - niedoceniania i niezdiagnozowana epidemia.

Streszczenie

Starzenie się organizmu jest naturalnym procesem dotykającym każdy żywy organizm. Powoduje on szereg zmian morfologicznych i fizjologicznych, na które można oddziaływać w mniejszym bądź większym stopniu. Sarkopenia, czyli postępująca z wiekiem utrata masy mięśniowej zależna jest od wielu składowych: czynników żywieniowych, hormonalnych, suplementacji oraz aktywności fizycznej. Odpowiednia modyfikacja każdego z nich przyczynia się do osłabienia zgubnego procesu sarkopenii i tym samym efektywnego zwalczania jej skutków, takich jak osłabienie siły mięśniowej, spadek wydolności, obniżenie samopoczucia, narastające zmęczenie czy spadek libido.

Słowa kluczowe: sarkopenia, starzenie się, aktywność fizyczna

WPROWADZENIE

Spadek siły, mobilności i sprawności są nieodłączną częścią starzenia się organizmu, ale mogą być zaznaczone w różnym stopniu . Są one konsekwencją mniej nasilonego używania mięśni, obniżonego poziomu hormonów, niewłaściwego wyboru składników odżywczych oraz innych czynników dietetycznych. Jedno z największych zagrożeń zdrowotnych starzejącego się organizmu stanowi spadek zawartości beztłuszczowej masy ciała (mięśni i kości). Terminem opisywanym w niniejszym opracowaniu jest sarkopenia. Jest to postępująca z wiekiem utrata masy mięśniowej. Zjawisko obserwuje się przeważnie po 40 roku życia i jednocześnie przyspiesza po 75 roku życia. Sarkopeii towarzyszy utrata masy kostnej (osteoporoza), której poświęcano dużo więcej uwagi, jednocześnie pomijając spadek masy mięśniowej. Oba zjawiska są ze sobą bezpośrednio powiązane i zazwyczaj następują jedno po drugim. Mięśnie wytwarzają w stosunku do kości mechaniczny nacisk, dzięki któremu pozostają one w dobrej formie. Gdy siły te tracą na wartości, wówczas pojawia się problem osteoporozy, która z kolei pogarsza ogólną sprawność i tym samym pozbawia chorego chęci i możliwości aktywnego trybu życia- koło się zamyka. Podobnie jak w przypadku osteoporozy, u źródeł powstawania sarkopenii leży wiele czynników tj. spadek poziomu hormonów (szczególnie hormonu wzrostu (GH), testosteronu, insulinopodobnego czynnika wzrostu (IGF-1) i mechanicznego.czynnika.wzrostu (MGF)), błędy w odżywianiu (zarówno ilościowe jak i jakościowe), procesy zapalne, stres oksydacyjny czy utrata motoneuronów. (1)

Czynniki żywieniowe

Główne determinanty żywieniowe zwiększające ryzyko wystąpienia sarkopenii to: brak odpowiedniej podaży białka, niedostateczna ilość dostarczanych kalorii oraz przewlekła kwasica metaboliczna. Liczne badania wskazują na konieczność dostarczania pełnowartościowego białka zwierzęcego, dużej ilości owoców i warzyw z jednoczesnym ograniczeniem spożycia produktów zbożowych. Jedno z badań (Frassetto et al., 2001) wykazało, że zwiększone spożycie białka zwierzęcego bez jednoczesnej podaży czynnika buforującego (najlepiej warzywa i owoce) mogą sprzyjać powstawaniu kwasicy metabolicznej, która stanowi czynnik sprzyjający degeneracji sarkomerów. Naukowcy określili rolę czynnika buforującego w diecie jako „…potencjalnie wystarczające, aby zapobiec związanej z wiekiem utracie masy mięśniowej, jak również zrekompensować pojawiające się deficyty.” (2)

Postuluje się ogólnie przyjęty fakt, że osoby starsze wymagają dostarczania większej ilości białka aniżeli osoby młode. Jednocześnie zaleca się białko zwierzęce, pełnowartościowe o wysokiej wartości biologicznej (BV). Im współczynnik BV wyższym, tym większa ilość białka pozostaje w ustroju po jego spożyciu. Przykładowo: białko jaja kurzego- BV 88. (3)

Czynniki hormonalne

Wiek ściśle koreluje z układem hormonalnym człowieka. Wraz z upływem lat dochodzi do obniżenia poziomu wielu hormonów, szczególnie hormonów anabolicznych tj. hormon wzrostu (GH), testosteron i dehydroepiandrosteron (DHEA). Nie bez znaczenia są również insulinopodobny czynnik wzrostu typu 1 (IGF-1) oraz mechaniczny czynnik wzrostu (MGF). Z uwagi na istotną rolę dwóch ostatnich w utrzymaniu masy.mięśniowej i kostnej, stanowią one uzasadniony powód obserwacji. Wymienione hormony stanowią punkt wyjścia w kierunku dobrej formy, ponieważ przy ich zbyt niskim poziomie i nawet z idealnie zbilansowaną dietą wraz z programem treningowym, utrzymanie beztłuszczowej masy mięśniowej jest niemożliwe.

Liczne badania wykazały drastyczny spadek poziomu krążącego we krwi hormonu wzrostu wraz z wiekiem. Osoby w podeszłym wieku odznaczają się obniżeniem jego poziomu średnio o jedną trzecią w porównaniu do ich młodszych kolegów. Dodatkowo u osób starszych występuje słabsza odpowiedź hormonu wzrostu na wysiłek fizyczny oraz mniej nasilona synteza MGF.

Kolejnym hormonem, bez którego utrzymanie beztłuszczowej masy ciała jest niemożliwe to testosteron. Zwiększenie jego poziomu niesie za sobą o wiele więcej korzyści niż jedynie poprawa anabolizmu. Mężczyźni poddawani terapii testosteronem zauważyli poza wzrostem beztłuszczowej masy ciała i spadkiem masy tłuszczowej również poprawę ogólnej sprawności funkcjonalnej i seksualnej oraz polepszenie samopoczucia. Należy dodać, że wbrew powszechnemu mniemaniu lub też z powodu zwyczajnej niewiedzy- również organizm kobiety nie będzie funkcjonował bez odpowiedniego wysycenia testosteronem. Oczywistym jest, że układ endokrynny kobiety produkuje go znacznie mniej, aczkolwiek nie umniejsza to jego roli w prawidłowym funkcjonowaniu „płci pięknej”.

W celu kontrolowania stanu układu endokrynnego, osobom po 40 roku życia zaleca się coroczne badania krwi. W przypadku poważniejszych odstępstw od norm konkretnych składowych, często zaleca się poddanie pacjenta hormonalnej terapii zastępczej (HTZ/ ang. HRT). Lekarz endokrynolog szczegółowo przedstawi wskazania i przeciwwskazania powyższego leczenia. (4,5)

Suplementacja

Odpowiednio dobrana suplementacja jest w stanie znacznie spowolnić postęp procesu sarkopenii. Wśród preparatów znajdują się: kreatyna, białko serwatkowe, witamina D, acetyl-l-karnityna, glutamina oraz czynniki buforujące  (np. dwuwęglan potasu).

Kreatyna wywiera znaczny wpływ na włókna szybkokurczliwe (FT= ang. fast twitch) typu 2. Jest to grupa włókien mięśniowych uczestnicząca głównie w wysiłku o typie anaerobowym (beztlenowym) jak np. podnoszenie ciężarów czy sprinty. Suplementacja kreatyną wpływa w znaczny sposób na poprawę siły i masy mięśniowej, ułatwiając tym samym codzienne funkcjonowanie.

Doskonałym sposobem uzupełnienia diety w dobrej jakości białko jest suplementacja białkiem serwatkowym, posiadającym wyjątkowo korzystną wartość biologiczną BV. Sprzyja ono nie tylko utrzymaniu i budowaniu czystej masy mięśniowej, ale również wywiera inne korzyści prozdrowotne (np. wspomaga układ odpornościowy, posiada właściwości przeciwnowotworowe).

O ile rola witaminy D w zachowaniu odpowiedniego stanu układu kostnego jest doskonale poznana i udokumentowana, o tyle prace badawcze ostatnich lat ukazują jej właściwości ochronne na układ mięśniowy. Sugeruje się jej działanie protekcyjne wobec włókien mięśniowych typu.2 (podobnie jak kreatyna). Toteż suplementacja witaminą D mogłaby wywierać korzystny wpływ nie tylko na układ kostny (profilaktyka i leczenie osteoporozy), ale i mięśniowy (prewencja i leczenie sarkopenii).

Pomocna w walce z sarkopenią zdaje się być acetyl-l-karnityna, ponieważ skutki jej niedoboru dotyczą przede wszystkim tkanki mięśniowej. Istnieje ryzyko osłabienia i zaników mięśni szkieletowych (miopatia) oraz niewydolności mięśnia sercowego (kardiomiopatia). Dokładniejsze poznanie prozdrowotnych właściwości l-karnityny wymaga dalszych badań.

Kolejny składnik odżywczy pomocny osobie walczącej z sarkopenią jest glutamina. Przede wszystkim stymuluje ona syntezę białek mięśniowych poprzez poprawę bilansu azotowego organizmu, zwiększa poziom hormonów anabolicznych, ogranicza proces katabolizmu mięśniowego podczas treningu czy skraca czas potrzebny na regenerację.

Aspekt odnośnie czynników buforujących (dwuwęglany i cytryniany.zawierające potas, wapń i magnez) sprowadza się do stosowania odpowiedniej diety. Z jednej strony zwalcza się dzięki nim kwasicę metaboliczną, jednak z drugiej strony wydaje się być bardziej rozsądnym zwrócenie się ku przyczynie a nie zwalczaniu skutków. (6,7)

Aktywność fizyczna

Wysiłek fizyczny jest najcenniejszym orężem w walce z postępującym procesem sarkopenii. Stanowi on pierwszy krok do sukcesu, ponieważ aktywuje do działania wszystkie wyżej wymienione składowe i potęguje ich działanie. Pod wpływem treningu zwiększa się ogólnoustrojowe stężenie wielu hormonów (np. hormon wzrostu, mechaniczny czynnik wzrostu), nasila się synteza białek budulcowych i kości oraz posiada wiele innych zalet, dzięki którym układ narządu ruchu pozostaje w dobrej kondycji.

Każda forma ruchu jest lepsza niż żadna, lecz nie każda z jej form jest sobie równa. Trening oporowy (anaerobowy), czyli siłowy pozwala na zbudowanie masy mięśniowej, poprawę siły i koordynacji, natomiast trening wytrzymałościowy (aerobowy) skutkuje głównie poprawą wydolności i parametrów hemodynamicznych. Uzasadnione jest łączenie obu rodzajów wysiłku fizycznego, a dodatkowo stosowanie HTZ, zmiana nawyków żywieniowych i wprowadzenie suplementacji pozwolą na zwiększenie beztłuszczowej masy ciała, poprawę kondycji, sprawności i ogólnego samopoczucia. (8)

WNIOSKI

Jak widać, zjawisko sarkopenii jest procesem wieloczynnikowym, niezwykle rozległym i złożonym. Podsumowując, w celu zapobiegania lub leczenia sarkopenii zaleca się:

• Dostarczać adekwatną do trybu życia ilość kalorii oraz dobrej jakości białko- racjonalne spożycie białka zwierzęcego i produktów zbożowych oraz znaczna podaż owoców i warzyw;
• Osobom po 40 roku życia regularnie kontrolować krew w aspekcie gospodarki hormonalnej i ewentualnie rozważyć wprowadzenie HTZ;
• Włączenie suplementacji: kreatyną, białkiem serwatkowym, witaminą D, glutaminą, acetyl-l-karnityną, czynnikami buforującymi (typu dwuwęglan potasu);
• Podejmować regularną aktywność fizyczną, z podkreśleniem treningu oporowego – co najmniej trzy razy w tygodniu.

Konkluzja dotycząca większości chorób (w tym sarkopenii) jest wspólna: zapobieganie im jest znacznie łatwiejsze, tańsze i skuteczniejsze, aniżeli późniejsze ich leczenie!

Piśmiennictwo:

1. Czarkowska-Pączek B., Przybylski J., Zarys fizjologii wysiłku fizycznego. Podręcznik dla studentów. Wyd. Med. Urban&Partner, Wrocław 2006: 36-39.
2. Frasetto L., et al., Diet, evolution and aging- the pathophysiologic effects of the post-agricultural inversion of the potassium-to-sodium and base-to-chloride rations in the human diet. Eur, J. Nutr. 2001 Oct; 40(5): 200-13.
3. Dangin M., Boirie Y., Guillet C., Beaufrere B., Influence of the protein digestion rate on protein turnover in young and elderly subjects. J. Nutr. 2002 Oct; 132(10): 322-33.
4. Additional references of interest: Anawald BD, Merriam GR. Neuroendocrine aging in men. Andropause and somatopause. Endocrinol Metab. Clin. North Am. 2001, Sep; 30(3): 647-69.
5. Hameed M., et al., The effect of recombinant human growth hormone and resistance training on IGF-1 mRNA expression in the muscles of elderly men. J. Physiol. 555: 231-240, 2004.
6. Lynch GS., Emerging drugs for sarcopenia: age-related muscle wasting. Expert Opin. Emerg Drugs. 2004 Nov; 9(2): 345-61.
7. Brose A., Parise G., Tarnopolsky MA., Creatine supplementation enhances isometric strength and body composition improvements following strength exercise training in older adults. J. Gerontol. A. Biol. Sci. Med. Sci. 2003 Jan; 58(1): 11-9.
8. Strzelecki A., Ciechanowicz R., Zdrojewski Z., Sarkopenia wieku podeszłego. Gerontol. Pol. 2011; 19, 3–4: 134–145.